رصدخانه مراغه ؛ دروازه‌ای باستانی به دنیای ستارگان

اگر از آن دسته عاشقان طبیعت هستید که آسمان شب را رها نمی‌کنند، حتما نام رصدخانه مراغه به گوشتان خورده است. این رصدخانه اولین رصدخانه‌ای است که دانشمندان دوران ایلخانی در ایران ساخته‌اند و در زمان خود نظیر نداشته است. با پینورست همراه باشید.

بزرگترین رصدخانه قبل از اختراع تلسکوپ

مراغه دومین  شهر بزرگ در آذرباییجان شرقی است. این شهر در طول تاریخ حتی دوران قبل از اسلام شهر مهمی بوده است اما زمانیکه ایلخانیان این شهر را به عنوان مرکز حکومت خود قرار دادند، مراغه به اوج شکوه خود رسید. در همین دوران رصدخانه مراغه ساخته شد.

به مراغه پایتخت نجوم ایران هم می‌گویند. احتمالا تا الان دلیل این نام‌گذاری را متوجه شده‌اید؛ وجود اولین و بزرگترین رصدخانه قبل از اختراع تلسکوپ در دوران حکومت ایلخانی. این رصدخانه بر روی تپه افلاک‌نما قرار دارد و از بالای تپه می‌توانید دریاچه ارومیه را هم ببینید. رصدخانه در کوهپایه کوه سهند و در حاشیه رودخانه صوفی‌چای قرار دارد. رودخانه‎ای که از مرکز شهر مراغه عبور می‌کند.

بیشتر بخوانید: مسجد کبود در شهرهای مختلف دنیا

رصدخانه مراغه؛ مرکز علمی دوران ایلخانی

کشف رازهای آسمان همیشه برای مردم جالب بوده است. از پیش‌بینی آینده به واسطه جای قرارگیری اجرام آسمانی تا مطالعات علمی و کشف جای ستاره‌ها و نحوه حرکت آنها در آسمان. ایرانیان هم نه تنها از این غافله عقب نبودند بلکه چندین رصدخانه مشهور داشتند که جایگاه دانشمندان و منجمان بزرگ بوده است.

به طور قطع رصدخانه مراغه بزرگترین رصدخانه در دوران خود بوده است که از قسمت‌های مختلفی تشکیل شده بوده. در این رصدخانه کتاب‌خانه‌ای شامل ۴۰۰000 جلد کتاب و ابزارهای مختلف اخترشناسی، مثل ذات‌الربع دیواری به شعاع ۴۳۰ سانتی‌متر و ذات‌الحلق وجود داشته و در زمان خود یک مرکز علمی کامل بوده است. بسیاری از علم اخترشناسی امروزه را مدیون مطالعاتی هستیم که در این مکان انجام شده است.

تاریخچه رصدخانه مراغه

وجود چنین رصدخانه پر شکوهی بعد از حمله مغول‌ها به ایران چالش بزرگی بوده است چون در دوران حمله مغول‌ها به ایران بسیاری از دانشمندان و فیلسوفان ایرانی کشته شدند و کتاب‌های زیادی هم سوزانده شده است. با توجه به این موضوع مشخص است که مغول‌ها اصلا علاقه‌ای به علم و دانش نداشتند. پس چه شد که در دوران حکومت مغول‌ها (ایلخانیان) رصدخانه مراغه ساخته شد؟

زمانیکه هلاکو، نوه چنگیز خان مغول، به ایران لشکرکشی کرد، یک به یک قلعه‌های اسماعیلیان را فتح کرد. در آن زمام خواجه نصیر طوسی در یکی از قلعه‌های اسماعیلیان بود. او به دلیل علم و کرامتی که داشت در تمام دوران جنگ با مغول‌ها مورد احترام و حمایت اسماعیالیان بود.

در زمان حمله هولاکو، حاکم اسماعیلیان با مشورت خواجه نصیرالدین طوسی قلعه را تسلیم هولاکو کرد. هولاکو یا به دلیل تاثیر علم و دانش خواجه نصیر بر او و یا به دلیل تسلیم شدنشان بدون خون‌ریزی بسیار به خواجه نصیر علاقه‌مند شد. به طوریکه در آینده در مورد تمام تصمیم‌گیری‌ها از او مشورت می‌گرفت.

در سال 657 هجری قمری به دستور هلاکو و تحت نظر کامل خواجه نصیر رصدخانه مراغه ساخته شد. نمی‌توان به قطعیت گفت که ایده اولیه ساخت رصدخانه برای چه کسی بوده است اما قطعا خواجه نصیر، هولاکو را برای ساخت رصدخانه در مراغه راضی کرده است.

خواجه نصیر از ساخت این رصدخانه چند هدف داشت. اول اینکه با ساخت رصدخانه مراغه مرکز علمی معتبری ایجاد شد که در آن دانشمندان دوران دور هم جمع شدند و دوم دانشمندان فراری که از ترس جان خود از دست مغول‌ها فرار کرده بودند دوباره توانستند به کار علمی بپردازند.

خواجه نصیر در ساخت رصد خانه از بزرگترین و بنام‌ترین دانشمندان آن دوران کمک گرفت. از آن جمله می‌توان به نجم‌الدین (علی بن علی کاتبی)، فخرالدین اخلاطی (مهندس و متبحر در علوم ریاضی از بتلیس)، فخرالدین مراغه‌ای(طبیب و ریاضی‌دان از موصل)، نجم‌الدین اسطرلابی و فو من جی (دانشمند چینی) اشاره کرد. می‌گویند خواجه نصیرالدین برای حضور هر کدام از آنها دلایل محکمی داشته که توانسته هولاکو را به همکاری با آنها راضی کند.

ساخت رصدخانه 15 سال طول کشید و هزینه زیادی هم برای هولاکو داشت. از جمله اینکه تمام کارکنان و دانشمندان حاضر در رصدخانه حقوق می‌گرفتند. بیشترین حقوق برای فیلسوف‌ها و ریاضیدانان بود که روزانه سه درهم دریافت می‌کردند. بعد از آن اطبا روزی دو درهم، فقها یک درهم و محدثین روزی نیم درهم دریافت می‌کردند. همچنین جمع‌آوری 400000 جلد کتاب از شهرهایی مانند بغداد و بصره بسیار هزینه‌بر بوده است. اما خواجه نصیرالدین طوسی برای ساخت یک رصدخانه و مرکز علمی عظمش را جزم کرده بود.

بیشتر بخوانید: فصل سرما به کجا سفر کنیم؟ ؛ پیشنهاد ویژه پینورستی

معماری رصدخانه مراغه

دانشمندان زیادی به ساخت این رصدخانه کمک کرده بوده‌اند و به همین دلیل معماری و ساخت آن بسیار خاص بوده است. فخرالدین احمد بن عثمان مراغی از معماران اصلی این بنا بوده است. همچنین مسئولیت ساخت واحد‌های علمی و ستاره‌‌شناسی به علاوه ساخت ابزارآلات نجومی مورد استفاده در سازه به عهده موید الدین عروضی و چند دانشمند دیگر بوده است.

رصدخانه مراغه از بخش‌های متفاوت ساخته شده بوده که هر بخش کاربری خاصی داشته است. بنای اصلی به شکل استوانه‌ای به قطر 22 متر بوده است و ضخامت دیوار آن 80 سانتی‌متر برآورد شده است. در این ساختمان شش اتاق مجزا برای کاربردهای متفاوت ساخته شده بوده است. همچنین در ورودی برج آثار یک طاقی با کاشی‌های لعاب‌دار پیدا شده است.

این سازه با استفاده از لاشه سنگ و سنگ‌های برش خورده ساخته شده و ملات مورد استفاده در دیوارهای بنا هم گچ بوده است. البته این بنا تنها بنای ساخته شده در این مکان نیست. کتابخانه و استراحتگاه کارکنان رصدخانه هر کدام ساختمانی جداگانه داشته‌اند. علاوه بر این مسجد، کارگاه دانشمندان و چاه هم از دیگر سازه‌های داخل رصدخانه مراغه بوده‌اند.

بعد از آنکه حکومت ایلخانیان از هم فروپاشید به رصدخانه مراغه هم بی‌توجهی شد. احتمالا یک زلزله‌ی بزرگ سبب ویرانی بخش بزرگی از رصدخانه مراغه بوده است. ویرانی این رصدخانه تا حدی بود که در سال 730 رصدخانه کاملا ویران شده بود. در سده نهم هجری غیاث الدین جمشید کاشانی قصد داشت رصدخانه سمرقند را از روی رصدخانه مراغه بنا کند بنابراین درمورد این رصدخانه مطالعه کرد و متاسفانه رصدخانه چنان از بین رفته بود که او نتوانست کاربرد بخش‌هایی از آن را متوجه شود.

از سازه رصدخانه مراغه چه مانده

در حال حاضر تنها پی‌‌های بخش‌های مختلف سازه‌های رصدخانه و قسمتی از سدس فخری سنگی آن باقی‌ مانده‌ است. سدس فخری از ابزارهای ستاره‌شناسی مهم آن دوران بوده است که از آن برای اندازه‌گیری ارتفاع ستارگان استفاده می‌شد. به جز پی ساختمان رصدخانه در اطراف آن غارهای دستکن زیادی هم وجود دارد که توجه بازدیدکنندگان را به خود جلب می‌کنند و به دیدنش می‌ارزد.

در دهه 1350 شمسی پرویز ورجاوند، علی اکبر سرفراز و همکارانشان محوطه رصدخانه مراغه را کاوش کردند و در طول این کاوش قسمت‌هایی از سازه شناسایی شد. بسیاری از اطلاعات فعلی ما درباره رصدخانه حاصل تلاش آنهاست.

همچنین با کمک مهندسان آلمانی یک نیم‌کره گنبدی سفید رنگ برای محافظت از آثار به جا مانده بر روی رصدخانه ساخته شد. برای بیشتر بازدیدکنندگان انعکاس صدا در زیر گنبد جالب است. در واقع در زیر گنبد نمی‌توانید پچ‌پچ کنید چراکه نهایتا صدای شما با برخورد به دیواره‌ها منعکس می‌شود.

بیشتر بخوانید: گنبد سرخ مراغه ؛ بازمانده میراث سلجوقیان در شهر برج ها

امروزه این بنای تاریخی به عنوان نمادی از یک دوران طلائی در علم است و دیگر در آن فعالیت علمی و رصدی انجام نمی‌شود. سال 2009 میلادی توسط یونسکو به عنوان سال رصدخانه مراغه نام‌گذاری شد و همین باعث توجه بیشتر به این اثر مهم شد. بازدیدکنندگان می‌توانند هر روز هفته از ساعت 9 تا 17 بقایای یک رصدخانه باشکوه را ببینند و از آن لذت ببرند.

راه‌های دسترسی به رصدخانه

راه دسترسی به رصدخانه مراغه از شهرستان مراغه در 147 کیلومتری جنوب تبریز است. این رصدخانه در غرب مراغه بر روی تپه افلاک‌نما در نزدیکی دو روستای طالب‌خوان و حاجی‌کرد قرار دارد. اگر نمی‌خواهید پیاده به بالای تپه بروید یک مسیر آسفالت وجود دارد که از طریق آن می‌توانید تا بالای تپه بروید و از رصدخانه مراغه بازدید کنید.

درست است که امروزه از این مکان برای رصد آسمان استفاده نمی‌شود اما ارزش تاریخی این مکان آنقدر زیاد است که توجه بسیاری را به خود جلب کرده است.

بیشتر بخوانید: دره ستارگان قشم ، آیا واقعاً ارواح در این دره رفت و آمد می‌کنند؟

در این مقاله بخشی از تاریخ و معماری این رصدخانه را گفتیم. اگر تجربه‌ی بازدید از رصدخانه مراغه را دارید اطلاعاتتان را با ما به اشتراک بگذارید. برایمان بگویید که قبل از رفتن به این محل انتظار چه چیزهایی را داشته باشیم، برای مسافرهای بعدی هم اگر توصیه‌ای دارید همینجا بنویسید.

مثلا این که در سفر به مراغه به چه جاهای دیدنی دیگری سر بزنیم؟ چه وسایلی را حتما همراه داشته باشیم و البته از چه جاهایی عکس بگیریم؟ اگر هم برای اقامت در این شهر تاریخی یا شهرهای دیدنی دیگر ایران دنبال بهترین قیمت برای اجاره سوئیت می‌گردید، حتما به پینورست سر بزنید.

پرستو جابری

من پرستو جابری‌ام. چند سالیه که تولید محتوا رو به شکل حرفه‌ای دنبال می‌کنم. از یادگیری لذت می‌برم و دوست دارم هر چیزی رو که یاد می‌گیرم با بقیه قسمت کنم. به ایجاد هر ایده ناب و ساخت هر چیز جدیدی علاقمندم. به نظرم نوشتن یکی از بهترین روش‌ها برای ساخت جهانیه که زندگی در آن راحت‌تر و دسترسی به اطلاعات در آن آسان‌تر است.