حمام وکیل ؛ از حمام بازاری‌ها تا موزه مردم‌شناسی

شهر شیراز در دوره‌ پادشاهی سلسله‌ زندیه در یکی از طلایی‌ترین زمان‌های خود قرار داشت. کریمخان زند پس از انتخاب شیراز به عنوان پایتخت در ساختار معماری شهر تغییر زیادی ایجاد کرد. او فضاهای عمومی را سر و سامان داد و به این ترتیب هویت شهر را به پایتخت بودن نزدیک‌تر کرد. فرهنگ‌ها و سنت‌ها برای کریمخان اهمیت زیادی داشت. این موضوع را می‌توانید در نوع معماری و انتخاب تزئینات به‌کار رفته در ساختمان‌ها هم ببینید؛ حمام وکیل یکی از همین فضاها است.

حمام وکیل در مرکز شهر شیراز در محله درب شازده سابق قرار دارد. اینجا به خاطر نزدیکی به بازار یکی از پررفت‌وآمدترین حمام‌ها تا دوره پهلوی اول بوده است. شاید به همین دلیل است که نقش و نگارهایی که بر دیوارهای آن حک شده از حمام‌های دیگر مفصل‌تر و به دنبال آن نقالی کردن در این حمام رونق ویژه‌ای داشته است.

در زمان‌های قدیم حمام هر محله‌ای یکی از جاهای مهم برای جمع شدن افراد محل بود. همین جمع شدن‌ها باعث می‌شد هر اجتماع محلی از هم خبر بگیرد و مردم در جریان زندگی هم باشند. اصطلاح «رفیق گرمابه و گلستان بودن» هم از همین جا می‌آید؛ حمام یا گرمابه در گذشته فقط محلی برای تمیز شدن نبوده و فعالیت‌های متعددی که در حمام انجام می‌شده نیاز به سپری کردن زمان زیادی در کنار هم داشته است.

 در ادامه نکته‌های بیشتری راجع به حمام وکیل خواهیم گفت پس با ما همراه باشید.

حمام وکیل؛ از گذشته تا امروز

کریمخان زند دستور ساخت حمام وکیل را داد تا بازاری‌هایی که زمان زیادی از روز را در  آن منطقه سپری می‌کردند راحت‌تر به حمام دسترسی داشته باشند. در دوره‌ی پهلوی اول استفاده از حمام‌های سنتی کمی از رونق افتاده بود؛ پس قسمت شاه‌نشین حمام با حوض مرمر وسطش تخریب شد و این بخش تبدیل به حمام نمره شد.

در دوره‌های بعدی حمام وکیل کاربری‌های دیگری هم پیدا کرد. برای مدتی تبدیل به موزه‌ی فرش شد و در دوره‌ای هم از آن به عنوان رستوران سنتی استفاده می‌شد؛ اما تبدیل کردن حمام به رستوران و موزه آسیب زیادی به ساختمان آن وارد کرد.

این حمام امروزه تبدیل به موزه‌ی مردم‌شناسی شده است. 30 مجسمه‌ مومی در بخش‌های مختلف آن قرار گرفته که مردم را در حال اجرای سنت‌های قدیمی در حمام نشان می‌دهد. مجسمه‌های این موزه و صداهای ضبط شده‌ به شما این احساس را می‌دهد که انگار واقعا در یک حمام قدیمی در دوره‌ی زندیه هستید.

بیشتر بخوانید: موزه مشکین فام شیراز ؛ سفر به کوچه ­پس ­کوچه‌­های قدیمی شهر

مسیرهای دسترسی و اطلاعات بازدید

حمام وکیل در خیابان طالقانی روبه‌روی کتابخانه‌ دستغیب در محوطه‌ مجموعه‌ دستغیب واقع شده است.

برای رسیدن به خیابان طالقانی اگر قصد دارید با مترو به مقصد برسید در ایستگاه وکیل‌الرعایا (ایستگاه شماره 10) پیاده شوید و در خیابان زند به سمت میدان شهرداری حرکت کنید. بعد از حدود 5 دقیقه پیاده‌روی به خیابان طالقانی می‌رسید.

اگر تصمیم دارید با اتوبوس به حمام وکیل برسید با توجه به اینکه در کدام قسمت شهر هستید با خط 1، 2 یا 14 به میدان شهرداری می‌رسید. سپس با 3 دقیقه پیاده‌روی از طریق خیابان فرهنگ در سمت چپ به سمت خیابان طالقانی حرکت کنید.

ساعت کار حمام وکیل از 8 صبح شروع می‌شود و با توجه به این‌‌که در چه فصلی هستیم تا ساعت 20-17 باز است. بهای بلیط برای گردشگران ایرانی 5000 تومان و برای گردشگران خارجی 50000 تومان است.

ساختمان حمام جزئی از مجموعه‌ی زندیه است و شما می‌توانید بازدید از این مجموعه را در یک روز انجام دهید. بیشتر حمام‌های قدیمی شبیه به هم هستند. دوره‌‌ و محل ساخت آن‌ها باعث می‌شود در جزئیات با یکدیگر فرق کنند. تفاوت حمام وکیل شیراز با دیگر حمام‌ها در تزئینات به‌کار رفته در بنا و بعضی از آدابی است که در حمام اجرا می‌شده.

اگر تصمیم دارید که برای دیدن این حمام با معماری و تزئینات زیبا راهی شیراز شوید می‌توانید برای اجاره آپارتمان روزانه مبله به سایت پینورست سر بزنید.

شماره تماس: ۰۷۱۳۲۲۴۷۶۴۶

معماری حمام وکیل

درب ورودی حمام وکیل در اندازه‌ کوچک ساخته شده تا مانع ورود هوای سرد و خروج هوای گرم شود. پس از آن از طریق سطح شیب‌داری به رخت‌کن می‌رسیم. شیب‌دار بودن و با زاویه بودن مسیر هم راه‌کاری برای گرم نگه داشتن فضای حمام است. علاوه بر این  هر چه به عمق برویم دسترسی به آب راحت‌تر است.

در گذشته اعتقاد بر این بوده که اگر میان طبع‌های مختلف بدن تعادل ایجاد شود فرد به سلامت کامل می‌رسد؛ این اعتقاد در معماری هم دیده می‌شود.

بعد از ورودی به سربینه یا رختکن می‌رسیم که طبع سرد و خشک دارد. سربینه‌ حمام فضایی هشت ضلعی و بزرگ است که هشت ستون از جنس سنگ گندمک گوگردی با تزئینات آهکی در آن ساخته شده. سربینه تقسیم‌بندی شده و برای هر طبقه اجتماعی فضایی جداگانه در نظر گرفته شده.

افراد پس از درآوردن کفش و قرار دادن آن در کفش‌کن‌هایی که در زیر سکوهای سربینه تعبیه شده پاهای خود را در پاشویه مرمری که در وسط سربینه قرار داشته می‌شستند.

رخت‌کن همچنین فضایی بوده که افراد پس از تمام شدن حمام برای استراحت و پایین آمدن دمای بدن بر سکوهای آن می‌نشستند. به همین دلیل حوضچه‌هایی از آب سرد در میانه سکوها قرار داده شده. نور و تهویه هوای سربینه از جامخانه روی سقف تامین می‌شود که با برداشتن جام‌ها دما متناسب با فصل تنظیم می‌شده است.

بیشتر بخوانید: دروازه ملل تخت جمشید، سالن انتظار برای ملاقات کنندگان شاه

میاندر فضای ارتباطی بین سربینه و گرمخانه است. بخش‌های مختلف حمام به صورت مستقیم به هم مرتبط نمی‌شوند. بین فضاها راهرو یا هشتی وجود دارد تا با عبور از آن بدن برای دمای متفاوت فضای بعدی آماده شود.

بعد از عبور از میاندر به گرمخانه می‌رسیم. طبع این قسمت گرم و تر است. گرمخانه با سنگ‌فرش پوشیده شده و در کف آن مسیرهای باریکی برای عبور بخار آب گرم وجود دارد که به گرم نگه داشتن فضا کمک می‌کند. در بخش جنوبی خزینه وجود دارد که آب آن با کمک دو دیگ بزرگ گرم می‌شده. در دو طرف خزینه دو شاه‌نشین با دو حوضچه از جنس مرمر در وسط آن قرار داشته است.

تزئینات و نقاشی‌ها

تزئینات حمام وکیل تحت تاثیر هنر و فرهنگ ایرانی از دوره‌ باستان تا دوره‌ صفویه است. در این تزئینات به جای استفاده‌ معمول از گچ از آهک استفاده شده و علت این است که در حمام به خاطر رطوبت زیاد موجود در فضا گچ به مرور زمان پف می‌کند و از بین می‌رود. این آهک‌بری‌ها در دوره‌ زندیه به شکل نقش‌های گلدانی بوده است؛ البته در دوره‌ قاجار این نقش‌ها تخریب شد و نقش‌های قاجاری جای آن‌ها را گرفت.

طرح‌های گلدانی زندیه امروزه در بخش دیگری از حمام بازسازی شده. در دوره‌ قاجار طرح‌‌هایی که برای نقاشی دیوارها استفاده می‌شده بیشتر تصاویری از داستان‌های قرآنی و اساطیری بوده است. این نقاشی‌ها موضوع قصه‌هایی بوده که نقال تعریف می‌کرده. در قسمت سربینه‌ یا همان رخت‌‌کن حمام وکیل تصویرهای حکاکی شده از قسمت بالای درب ورودی به این ترتیب است:

• صحنه‌ی معراج حضرت محمد(ص)
• تصویر قربانی کردن حضرت اسماعیل به دست پدرش، حضرت ابراهیم
• تصویر فرهاد در حال کندن کوه و گذر شیرین از کنار کوه
• بیژن و منیژه
• شست‌و‌شوی شیرین در چشمه و خسرو در شکارگاه
• به چاه انداختن یوسف پیامبر
• عشق‌بازی شیخ صنعان و دختر ترسا
• از چاه درآوردن حضرت یوسف
• تصویر حضرت یوسف در حالی که عزیز مصر شده

چه مراسم‌هایی در حمام برگزار می‌شده؟

یکی از فعالیت‌هایی که در حمام وکیل انجام می‌شده پرده خوانی از روی نقاشی‌های دیواری توسط نقال بوده. نقال با شعر داستان‌های قدیمی را تعریف می‌کرده و سعی بر این داشته تا با این داستان‌ها مردم را از شرایط سیاسی و اجتماعی آگاه کند.

همان طور که اشاره کردیم حمام وکیل به خاطر نزدیکی به بازار و ارگ شاهی حمام پر‌رفت‌و‌آمدی بوده. این برای نقال فرصت مناسبی بوده تا پیام خود را به اکثریت مردم منتقل کند. بسیاری از داستان‌هایی که جزئی از تاریخ شفاهی ما هستند با همین پرده‌خوانی‌های نقال‌ها به مردم منتقل شده‌ است.

حمام محل برگزاری مراسم‌های دیگری هم بوده؛ هنوز هم وقتی پای داستان مادربزرگ‌ها می‌نشینیم خاطره‌هایی از پسندیدن عروس یا خواستگاری کردن در حمام را تعریف می‌کنند. حمام دامادی و عروسی ساعت‌ها ادامه داشته. به طوری که در طول مراسم بین افراد حاضر خوراکی پخش می‌کردند. در شیراز این خوراکی‌ها شامل کاهو ترشی، شامی، دوپیازه‌ی آلو، کاهو سکنجبین، یخنی و فالوده می‌شده.

حمام زایمان، حنابندان، حمام عافیت، مراسم نام‌گذاری نوزاد و مراسم چله هم از دیگر مراسم شادی بوده که در حمام برگزار می‌شده. در شیراز در طول مراسم شادی همیشه کسی بوده که شروع به خواندن واسونک بکند. واسونک‌ها ترانه‌هایی هستند که همراه با نواختن دایره زنگی اجرا می‌شده و حمام را از فضایی تاریک و دم کرده تبدیل به فضایی شاد و پر رقص و آواز می‌کند. عجیب نیست که مادربزرگ‌هایمان هنوز این خاطره‌ها را در ذهن دارند.

بیشتر بخوانید: پارک ملی بمو ؛‌ پیاده‌روی در کنار حیوانات 

در شیراز سنت خیرات دادن همیشه رایج بوده. در حمام‌ها ظرف بزرگی با نام دوست‌کامی برای خیرات کردن شربت یا آب خنک در سربینه قرار داشته است.

ولی حمام فقط محل برگزاری مراسم شادی نبوده. همان طور که رد آن در تاریخ پیداست حمام‌ها محل تصمیم‌گیری‌های مهم سیاسی و گاهی حتی محل ترور کردن افراد هم بوده است. بخشی از حمام هم به فعالیت‌‌های درمانی و زیبایی اختصاص داشته. مثل حجامت، سوراخ کردن گوش، ختنه کردن، کوتاه کردن مو یا حنا بستن دست و پا.

با این توصیف‌ها عجیب نیست که محل بسیاری از داستان‌هایی که در تاریخ و ادبیات ما اتفاق افتاده حمام بوده است.

آداب حمام رفتن در قدیم

حمام رفتن آداب به‌خصوصی هم داشته. مثلا رسم بر این بوده که هر تازه واردی باید به افراد داخل حمام سلام بدهد و به غریبه و آشنا آب تعارف کند. یا اگر بزرگتری در حال شست‌و‌شو است فرد کوچک‌تر به نشانه‌ تواضع و از روی احترام طاسی از آب گرم را بر سر فرد بزرگ‌تر بریزد یا پشت او را کیسه بکشد و مشت و مال دهد.

کارکنان حمام هرکدام وظیفه‌ای داشته‌اند. شخصی با عنوان حمامی نقش مدیریت را بر عهده داشته. این فرد در ورودی حمام می‌نشسته و از وسایل ارزشمند افراد هم نگهداری می‌کرده. حمامی شعر مخصوصی هم داشته:

هر که دارد امانتی موجود     *    بسپارد به من به وقت ورود

نسپارد اگر شود مفقود     *     بنده مسئول آن نخواهم بود

تونتاب کسی بوده که وظیفه‌ نگهداری و تمیز کردن حمام و گرم نگه داشتن آب را بر عهده داشته. دلاک در حمام کیسه‌کشی می‌کرده و مشت‌مال‌چی همان طور که از نامش پیداست افراد را مشت‌ و مال می‌داده. بقیه کارهای خدماتی مثل جفت کردن کفش‌ها، انداختن لنگ بر شانه‌ی افراد یا روی سکو هم بر عهده‌ی فردی با عنوان پادو بوده است.

مکان‌های دیدنی نزدیک به حمام وکیل

حمام وکیل در  ابتدای محوطه‌ی مجموعه‌ زندیه قرار گرفته. با کمتر از 2 دقیقه پیاده‌روی ورودی مسجد وکیل را در سمت راست خود می‌بینید. چند قدم جلوتر از مسجد ورودی راسته‌ی شمشیرگرهای بازار وکیل با تمرکز بر فروش فرش در مقابل شما است. با کمی پیاده‌روی در بازار به سرای مشیر می‌رسید و می‌توانید انواع هنرهای موجود در شیراز را در این فضا ببینید.

در فضای بیرونی بازار کمی که به سمت زیرگذر زند بروید به تیمچه گل می‌رسید؛ فضایی در دو طبقه که بیشتر مخصوص فروش فرش‌های استفاده‌شده است.

بیشتر بخوانید: درباره موزه شاهچراغ شیراز ، اینجا ۱۲۰۰۰ شیِء قدیمی نگه می‌دارند

اگر به سمت میدان شهرداری ( شهدا) حرکت کنید با 5 دقیقه پیاده‌روی برج کج‌شده‌ ارگ کریمخانی اولین چیزی است که توجهتان را جلب خواهد کرد. چون در بافت تاریخی شهر هستید با پیاده‌روی بیشتر می‌توانید از نارنجستان قوام، خانه‌ی زینت‌الملک، مدرسه‌ی خان، موزه‌ی پارس، مسجد نصیرالملک و شاه‌چراغ دیدن کنید.

پیشنهاد دیگر ما پس از بازدید از حمام وکیل شکم‌گردی در بافت تاریخی است. در مجموعه‌ زندیه کافه‌ها و رستوران‌های با کیفیتی برپا شده. می‌توانید روز را در کافه‌هایی که در فضای باز قرار گرفته‌اند به پایان برسانید یا ناهار را در رستوران‌ها‌ی پر سابقه‌ این منطقه نوش جان کنید. برای خوردن دسر هم با فاصله‌ کمی به فالوده‌فروشی‌های پشت ارگ می‌رسید.

شما تا به حال از حمام وکیل شیراز دیدن کرده‌اید؟ به نظر شما هم معماری و تزئینات داخلی این حمام دیدنی و چشم‌گیر است؟ کدام نقاشی به نظرتان از همه زیباتر بود؟ شما تجربه رفتن به حمام‌های قدیمی و عمومی را دارید؟ حتما نظر و تجربه خودتان را برای ما بنویسید.

اگر قصد دارید که برای سفر به شیراز یا سایر شهرهای ایران برنامه‌ریزی کنید می‌توانید برای اجاره آنلاین اقامتگاه از پینورست استفاده کنید. انواع مختلف اقامتگاه با کیفیت خوب و قیمت مناسب در این سایت برای شما گلچین شده است.

دنا منتظر

بقیه‌ نوشته‌ها

من دنا هستم.
شیراز به دنیا اومدم، اصفهان بزرگ شدم و یزد درس خوندم.
رشته‌م گردشگری بوده و عاشق آشپزی، سفر و داستان تعریف کردنم.
همه اینا باعث شده مشتاق بشم به اینکه با نوشتن داستان‌هام رو برای آدم‌ها تعریف کنم.

از این نویسنده همین یه نوشته رو داریم