آرامگاه فردوسی ؛ ماجرای پر فراز نشیب مقبره‌ی سرشناس‌ترین شاعر ایرانی

اگر از ما ایرانی‌ها سوال کنند محبوب‌ترین شاعرهای ایرانی را نام ببرید احتمالا خیلی‌ها اسم فردوسی و حافظ را می‌آورند. بدون هیچ تردیدی ابوالقاسم فردوسی نه تنها یکی از بزرگترین‌ شاعران ایران بلکه از نماد‌های مهم فرهنگ ایرانی است و به همین علت آرامگاه فردوسی اهمیت زیادی دارد.

شاهنامه به عنوان یکی از قدیمی‌ترین متون حماسی در جهان بسیار مورد توجه است و فردوسی هم جایگاه مهمی در تاریخ ادبیات دارد. اما مقبره فردوسی هم مانند کشورمان تاریخ پر فراز و نشیبی دارد و در طول سالیان بارها ساخته شده، از بین رفته و یا طرح‌هایی برای ساخت آن وجود داشته که ناتمام مانده‌اند.

داستان مقبره‌ای که ناتمام ماند

پیکر فردوسی در زمان درگذشت او به دلیل شیعه بودن، اجازه دفن در گورستان را پیدا نکرد و به همین دلیل در خانه‌ی خود به خاک سپرده شد. در قرن‌های بعد هم به همین خاطر آرامگاه چندین بار تخریب شد. تا اینکه در ابتدای قرن چهاردهم ایده‌ی ساخت مقبره‌ای شایسته برای فردوسی مطرح شد.

عبدالحسین خان سردار معظم یا همان تیمورتاش طرحی به مجلس برد و در خطابه‌ای شورانگیز که به بهترین شکل اهمیت فردوسی در تاریخ ایران و همچنین ضرورت ساخت بنای یادبودی برای او را توصیف می‌کند گفت:

«هر ملتی مکلف است که نسبت به مفاخر تاریخی خود ابراز علاقه‌مندی کرده و از بروز قدردانی خودداری نکند. قدر و رتبه حکیم ابوالقاسم فردوسی که مایه فخر ایران تنها نبوده، بلکه یکی از مفاخر بشریت محسوب است، بر کسی مستور نیست و سزاوار نخواهد بود که مدفنش در حال حالیه و تقریباً از بین رفته و محو شود و با سایر خرابه‌های شهر طوس تفاوتی نداشته باشد»

حتما شما هم مثل ما با تیمورتاش موافقید، این‌طور نیست؟ برگردیم به بحث اصلی خودمان که فردوسی و آرامگاه او باشد.

بنای فعلی آرامگاه فردوسی در دوران پهلوی و با طرحی از هوشنگ سیحون ساخته شده است و در کنار آن مقبره مهدی اخوان ثالث شاعر خراسانی و همچنین استاد محمدرضا شجریان هم قرار دارد. این مقبره یکی از پر بازدیدترین آثار تاریخی و بناهای دیدنی مشهد و استان خراسان رضوی است و هر ساله بسیاری را به سوی خود می‌کشاند.

علاوه بر اهمیت تاریخی، بنای آرامگاه از نظر معماری هم بسیار دیدنی است و از الگوهای دوره‌های مختلف تاریخ ایران از جمله هخمامنشیان و اشکانیان الهام گرفته.

آرامگاه فردوسی کجاست؟

مشهد با دیدنی‌های زیادی که دارد یکی از پرمسافرترین شهرهای کشور است. به خاطر وجود حرم امام رضا و دیگر این دیدنی‌ها از جمله آرامگاه فردوسی، از گذشته‌های دور تا امروز مشهد مقصد محبوب گردشگران داخلی بوده است. کمتر هموطنی را سراغ داریم که به مشهد سفر نکرده باشد.

آرامگاه فردوسی در فاصله 20 کیلومتری شهر مشهد و در شهر توس زادگاه فردوسی ساخته شده است. شهر توس در بین راه مشهد به قوچان قرار دارد. در کیلومتر 20 جاده مشهد به قوچان به سه راه فردوسی می‌رسید و برای رفتن به آرامگاه باید به سمت راست بپیچید. انتهای بلوار بهارستان محل دفن شاعر شاهنامه است.

روی نقشه ببینید!

مقبره حکیم طوس در نزدیکی روستای پاژ محل تولد فردوسی و همچنین بین دو روستای توس سفلی و اسلامیه بنا شده است. امکان دسترسی با وسیله نقلیه عمومی هم به آرامگاه وجود دارد و با اتوبوس‌های شهری می‌توانید خودتان را به مزار فردوسی برسانید.

بیشتر بخوانید: مشهد کجا بریم؟ ۱۰ پیشنهاد جذاب برای کشف مجدد مشهد

ساعت بازدید از آرامگاه هر روزه از 8 صبح تا پنج بعد‌ازظهر است و بهای بلیط آن 3 هزار تومن است. با پرداخت این وجه می‌توانید از مجموعه دیدن کنید.

تاریخچه آرامگاه

همانطور که قبلا اشاره کردیم بنای یادبود این شاعر بزرگ کشورمان هم تاریخ پر فراز و نشیبی دارد. در طول سالیان بارها سازه‌های مختلفی ساخته و ویران شده‌‍‌اند و یا طرح‌هایی برای ساخت مقبره و بنای یادبود وجود داشته که به دلایل مختلف به سرانجام نرسیده‌اند.

بنا بر روایت‌های موجود مقبره فردوسی در آغاز قرن جدید هجری بنایی محقر و پوشیده در گندمزار بوده است. اما با شروع جنبش‌های ملی‌گرایانه تلاش‌ها برای ساخت بنایی در خور جایگاه این شعر بزرگ زبان فارسی و احیا کننده زبان و هویت ایرانی از سر گرفته شد.

پیکر فردوسی به دلیل اعتقاد او به مذهب شیعه در همان زمان که از دنیا رفت اجازه دفن شدن در گورستان شهر را پیدا نکرد و به اجبار بازماندگان و دوستدارانش او را در باغ خودش به خاک سپردند.

اما طبق آ‌ن‌چه در شاهنامه بایسنقری روایت شده است اولین شخصی که برای فردوسی بنای یادبود ساخت حاکم آن زمان توس ارسلان جاذب بود. این بنا به نظر می‌رسد چیزی حدود 100 سال بر جای ماند و از یورش ابتدایی مغول‌ها جان سالم به در برد تا اینکه در ابتدای قرن هفتم به دستور گرگوز حکمران مغول ویران شده و از مصالح آن برای ساخت قلعه‌ای استفاده شد.

 در دوران حکومت غازان خان از سلسله ایلخانیان هم دوباره تلاش‌هایی برای ساخت آرامگاه صورت گرفت که متاسفانه این بار هم به دلیل فوت متولی این امر، ناتمام باقی ماند. در آن دوران خانقاهی هم در کنار مزار فردوسی برپا شده بود که امروزه از آن به عنوان بنای هارونیه یاد می‌شود. همان بنای نیمه‌تمام هم در یورش‌های عبدالله خان ازبک به خراسان ویران شد و دیگر تا زمان ناصرالدین شاه دیگر تلاشی برای ساخت آرامگاه صورت نگرفت.

اگرچه طی سال‌های بعد و تا زمان ابتدای قرن حاضر فردوسی آرامگاهی در خور و بنای یادبودی نداشت، اما مزار او همیشه مجل جمع شدن دوستدارانش جهت ادای احترام بود.

سپس در دوران ناصرالدین شاه والی خراسان مامور رسیدگی به آرامگاه فردوسی شد و دو اتاق به طور موقت بر روی مزار او ساخت. بعدها ملک‌الشعرا بهار که از مزار فردوسی دیدن کرد از این دو اتاق به عنوان زمینه‌ای آماده برای ساخت بنا یاد کرد.

بیشتر بخوانید: آرامگاه نادرشاه کجاست؟ ناپلئون ایرانی و فاتح هند را بیشتر بشناسید

با آغاز جنبش‌های ملی‌گرایانه در ابتدای قرن چهاردهم بسیاری از فرهیختگان و چهره‌های سیاسی این مطالبه را بیش از پیش دنبال کردند و در مجلس از نخست وزیر زمان، رضا خان خواستند تا ملی‌گرایی خود را با اتمام این پروژه اثبات کند.

پس از بالا و پایین‌های فراوان، تغییر طرح و عوض کردن معمار و مسئول ناظر بر روند ساخت آرامگاه سرانجام آن‌چه امروز به عنوان آرامگاه فردوسی می‌شناسیم توسط هوشنگ سیحون بر مبنای سازه از پیش موجود، طراحی و اجرا شد.

آرامگاه فردوسی از منظر معماری

آرامگاه فردوسی توس حدود 6 هکتار مساحت دارد و این مجموعه شامل، باغ، کتابخانه، موزه، استخر، مجسمه فردوسی و همچنین آرامگاه مهدی اخوان ثالث و استاد شجریان است.

بنای فعلی آرامگاه را هوشنگ سیحون بر اساس سازه باقی مانده از طرح اولیه آندره گدار معمار فرانسوی و تغییراتی که به وسیله کریم طاهرزاده بهزاد صورت گرفته بود، بازسازی کرد.

همانطور که از عکس آرامگاه فردوسی هم قابل مشاهده است، در طراحی آن از طرح‌های زمان هخامنشی الهام گرفته شده.  معماری آرامگاه فردوسی به ویژه یادآور آرامگاه کوروش کبیر در پاسارگاد است. البته نشانه‌ها و تاثیراتی از معماری دوران اشکانی هم در ستون‌های به خصوص بخش داخلی مقبره به چشم می‌خورد.

در مجموع و به خاطر ارتباط ویژه فردوسی با تاریخ و فرهنگ کشورمان در طراحی و اجرای آرامگاه سعی شده تا این ارتباط برجسته شود و نمادی از ارتباط و تاثیر شاعر بر تاریخ کشورمان باشد.

کتیبه‌ها و نقش برجسته‌هایی که در مقبره به کار رفته‌اند تداعی گر تاریخ باستان و البته اثر بزرگ فردوسی شاهنامه هستند.

تندیس فردوسی در این مجموعه اثر ابوالحسن صدیقی است و در سال 1348 بعد از اتمام کار هوشنگ سیحون در بازسازی آرامگاه، نصب شده. این تندیس از جنس مرمر و ارتفاع آن 185 سانتی‌متر است. حتی در عکس از آرامگاه فردوسی می‌توانید شکوه این تندیس را مشاهده کنید.

حال و هوای این مکان دیدنی عجیب است. دیدن مجسمه فردوسی انگار آدم را به زمان او می‌برد در ساختمانش هم چیز‌هایی مثل کتابچه معرفی فردوسی و بنای آرامگاه و تابلوهای جالب و…این‌جور یادگاری‌ها می‌فروشند که می‌توانید برای سوغاتی برای اهالی شعر و تاریخ تهیه کنید.

آرامگاه مهدی اخوان ثالث

در کنار موزه و کتابخانه و … آرامگاه مهدی اخوان ثالث، شاعر معاصر خراسانی و از پیشگامان شعر نو ایران هم در این مجموعه قرار دارد. اخوان در سال 1369 درگذشته است و به علت هم‌تبار بودن و همچنین علاقه ویژه‌ای که به فردوسی داشت او را در جوار حکیم طوس به خاک سپردند. به اخوان فردوسی زمان هم می‌گفتند و هرسال ۴ شهریور سالروز درگذش‌اش برای او در این محل مراسمی می‌گیرند. آرامگاه او خیلی ساده است و یک سنگ کوچک برای او درنظر گرفته شده است.

آرامگاه استاد شجریان

استاد محمدرضا شجریان در مهرماه سال 1399 از دنیا رفت و طبق شایعاتی که از قبل هم به گوش می‌رسید و بنا بر وصیتش در محوطه آرامگاه فردوسی و در جوار اخوان به خاک سپرده شد تا در کنار شاعران محبوبش آرام بگیرد.

برای جواز دفن استاد شجریان در این محوطه تاریخی هم مثل مورد دفن مهدی اخوان ثالث با دستور ریاست جمهوری این اتفاق افتاد و اجازه خاکسپاری صادر شد.

 بنابراین در هنگام بازدید از مقبره فردوسی این امکان فراهم است تا از مزار 3 تن از بزرگان فرهنگ و ادب این مرز و بوم دیدار کنید.

البته موزه فردوسی را هم فراموش نکنید که در آن مجموعه جالبی از اشیای باستانی کشف شده از زمان حیات شاعر گردآوری شده‌اند. اشیایی مثل گرز، سپر، تیر و کمان و … که در شاهنامه به آن‌ها اشاره شده است و قطعا دیدن‌شان در جوار شاعر خالی از لطف نیست.

شما در سفرتان به مشهد سری به آرامگاه فردسی زده‌اید؟ حال و هوای عجیب و شاعرانه این‌جا را درک کرده‌اید؟ از دیدن مجسمه‌هایش شگفت‌زده شده‌اید؟ چه امتیازی به این مکان دیدنی می‌دهید؟ برای ما در بخش نظرات تجربه خود را بنویسید.

راستی شاید دور از ذهن به نظر بیاید اما مشهد هم پر از ویلا شیک و لاکچری است و می‌توانید برای محل اقامت‌تان اجاره ویلا باکلاس انجام دهید. مطمئنا اگر جوان همراه سفرتان باشد از سفرش خوشحال‌تر خواهد شد.