نارین قلعه نایین ؛ این قلعه از دل افسانه‌ها بیرون آمده

نارین قلعه نایین، قلعه‌ای باستانی در شهر کویری نایین استان اصفهان است. این قلعه در مرکز بافت تاریخی نایین و میان محله‌های قدیمی این شهر به نام‌های باب‌المسجد، کلوان و نوآباد قرار گرفته است.

قلعه نارین شهر نایین از مهم‌ترین و قدیمی‌ترین بناها و جاهای دیدنی این شهر است که گفته می‌شود قدمت آن به دوره‌ پارتیان یا دوران ساسانیان بازمی‌گردد. این قلعه، پس از مناره‌ مسجد جامع این شهر، با ۴۰متر ارتفاع، بلندترین بنای قدیمی شهر محسوب می‌شود. در گذشته حتی از این قلعه به‌عنوان دژ کهن یا کهن‌دژ استفاده می‌شد.

اگر به شهر کویری نایین سفر کردید، سری هم به این بنای تاریخی بزنید. 

قصه‌ها و داستان‌هایی که در مورد نارین قلعه تعریف می‌کنند

نارین قلعه که به نارنج قلعه نیز معروف است، درست در میان بافت تاریخی نایین قرار گرفته است. داستان ها و روایت‌های زیادی درباره نارین قلعه یا همان نارنج قلعه وجود دارد؛ در روایتی آمده است که نارین قلعه در زمان کیومرث بنا شده و نخستین آدم‌ها از طریق راه‌های آبی به این قلعه آمدند. عده‌ای دیگر هم ساخت آن را به مهبد یکی از سپهبدان ساسانی و از سرداران قباد و انوشیروان پادشاه ساسانی نسبت می‌دهند و معتقدند که این شخص نارین قلعه را بنا کرده است. 

بیشتر بخوانید: ۲۰ قلعه برای طرفداران جنگ‌های باستانی – زیباترین قلعه‌های ایران و کشورهای همسایه

درباره کارکرد قلعه، اطلاع صحیحی در دست نیست. اما احتمالا این قلعه، همراه با فضای اطراف، مرکز اداری و نظامی شهر بوده است. ضمن اینکه چون در اطراف قلعه خندقی حفر شده است، برخی با این استدلال ادعا می‌کنند که نارین قلعه یا یک دژ نظامی بوده یا مرکز اداری و نظامی شهر بوده است. امروزه از این بنا چیزی جز چند دیوار خشتی و بقایای یک قلعه عظیم باقی نمانده است. 

برخی هم می‌گویند این قلعه قبل از اسلام به‌عنوان آتشگاه مورد استفاده قرار می‌گرفته و برای اثبات حرف خود به کتاب «اصطخری» استناد می‌کنند. اصطخری در کتابش نوشته که ۵۰۰۰ قلعه در شهرها و کوه‌های پارس وجود دارد و به آتشکده‌ای در بالای نارین قلعه اشاره می‌کند.

عده‌ای نیز می‌گویند این قلعه حاکم‌نشین بوده است. ولی آنچه که در مورد نارین قلعه‌ها در مناطق شهرهای کویری و مرکزی ایران وجود دارد، هسته‌ اولیه‌ شهری تاریخی است. معمولا بخش مرکزی شهر، بخش حاکم‌نشین بوده و آتشکده در این بخش قرار می‌گرفته است.

این نمونه در نارین قلعه‌ میبد یا در ارگ بم و سایر شهر-قلعه‌های ایران به‌چشم می‌خورد. علاوه بر اصطخری، حمدالله مستوفی نیز در سال ۷۴۰هجری قمری در آثار خود از این قلعه نام برده و دور آن را ۴۰۰۰ گام ذکر کرده است. این بنای تاریخی در چهارم آبان سال ۱۳۶۵ در فهرست آثار ملی ایران به‌ ثبت رسیده است.

قلعه نارین را تماما از خشت خام ساخته‌اند

یکی از بخش‌های قلعه که الان دیگر وجود ندارد خندق آن است. این خندق که دورتادور قلعه را گرفته بود باعث می‌شد ارتفاع قلعه از کف خندق تا نوک برج‌هایش به ۵۰ متر برسد.

برج‌های زیادی دور تا دور قلعه هستند. یعنی سر هر ضلع این قلعه یک برج قرار دارد. البته همه برج‌ها از گذشت زمان جان سالم به در نبرده‌اند. از بعضی‌هایشان فقط پایه باقی مانده و خبری از تنه نیست.

یک نکته جالب دیگر در مورد  این قلعه را کاملا از خشت خام ساخته‌اند؛ که البته با توجه به این که قلعه وسط کویر قرار گرفته طبیعی به نظر می‌رسد. منتها وقتی می‌گوییم خشت یاد آجرهای عادی نیفتید. این خشت‌ها عظیم بوده‌اند. طبق اسناد تاریخی نایین، طول خشت‌های قلعه نزدیک نیم‌متر و عرض آن‌ها نزدیک به یک ربع متر و وزن آن‌ها نزدیک پنجاه کیلوگرم بوده است!

بعید نیست که شما قلعه‌های زیاد دیگری را به همین اسم بشناسید. مثلا نارین قلعه میبد یزد یا نارین قلعه اردبیل. واقعیت این است که در دوره صفویه هم شهرهای زیادی وجود داشته‌اند که در آن‌ها قلعه‌هایی به همین اسم یا به اسم نارنج قلعه وجود داشته است.

شاید بشود گفت قبل از این که «نارین قلعه» اسم خاص یک قلعه باشد، اسم یک مدل از قلعه است که در وسط آن آتشگاه هم وجود دارد. ولی اسناد کافی برای تأیید یا رد همچین نظری وجود ندارد.

این قلعه‌ها کاربرد نظامی داشته‌اند. بنابراین با توجه به این نکته و با درنظرگرفتن خندقی که قبلا دورتادور این قلعه بوده، می‌توانیم نارنج قلعه نایین را هم یکی از قلعه‌های نظامی به‌حساب بیاوریم.

آدرس نارین قلعه نایین

آدرس نارین قلعه نایین هم از این قرار است: شهر نایین، مرکز بافت تاریخی نایین، میان محله‌های باب المسجد، کلوان و نوآباد. 

بهترین راه برای رفتن به اینجا این است که از اصفهان به نایین بروید. برای همین می‌توانید سری به سایت پینورست بزنید و قیمت اجاره سوئیت در اصفهان را بررسی کنید و سفر به نارین قلعه را هم به برنامه‌ تعطیلات خودتان در اصفهان اضافه کنید.

بیشتر بخوانید: اصفهان کجا بریم؟ ۱۵راه کم‌خرج برای کشف دوباره‌ی اصفهان

 بازدید از این جاذبه گردشگری رایگان است. همچنین برای بازدید از این جاذبه گردشگری، بین ۱ تا ۲ ساعت زمان لازم دارید.  

دیدنی‌ها و مکان‌های تاریخی شهر نایین 

مسجد جامع نایین: یکی از مهم‌ترین آثار تاریخی شهر نایین، مسجد جامع علویان است. ساختمان اصلی مسجد متعلق به قرن چهارم ه.ق و مشابه مسجد تاریخانه دامغان است. در محراب مسجد، گچ‌بری‌های زیبا و شگفت‌انگیزی وجود دارد که از دیدن‌شان سیر نمی‌شوید.

همچنین در این مسجد ستون‌های متعددی با نقش و شکل‌های تزيینی گوناگون و متنوع، هزارتويی خیال‌انگیز آفریده‌اند. زیرزمین و سرداب مسجد از جمله شگفتی‌های مسجد است. همچنین بالای سردر مسجد، مناره زیبا و رعنایی سر به آسمان کشیده است. این مناره با قاعده هشت ضلعی و پایه مدور، مربوطه به قرن هفتم و هشتم هجری قمری است. منبر و درب چوبی منبت‌کاری مسجد از جمله زیباترین آثاری است که در نایین می‌توان دید. 

خانه-موزه تاریخی پیرنیا: این خانه مقابل مسجد جامع نایین قرار گرفته و یکی از یادگارهای ارزشمند دوره صفویه است. در ابتدا سیدی از اهالی زواره به‌عنوان نماینده شاهان صفوی در این خانه حضور داشته و به رفع و رجوع امور شهر نایین می‌پرداخته است. بعدها این خانه به خاندان پیرنیا رسیده است.

گچ‌بری‌ها و نقاشی‌های ایوان شاه‌نشین و کرسی و اطاقک فوقانی چشم‌نواز و خیره‌کننده است. در این گچ‌بری‌ها شامل تزیینات متنوع معماری چون رسمی‌بندی، کاربندی، یزدی‌بندی و… است. 

کنار نقاشی روی دیوار اشعار زیبایی نقش بسته و در قسمت ایوان شاه‌نشین تصاویرزیبایی از هفت پیکر نظامی بر دیوارها نقاشی شده است. فضای اصیل مساکن سنتی موجود در خانه عبارتند از: ورودی، هشتی، غلام گردش، ایوان شاه‌نشین، اطاق نشیمن پاکرسی، دالان، بخش تابستان‌نشین و زمستان‌نشین.

این خانه در سال 1373به موزه مردم‌شناسی کویر نایین تبدیل شد. در این موزه اشیاء وسایل و لوازم و به‌طور کلی عناصر فرهنگی مردم کویر اعم از پوشاک، ظروف فلزی و چوبی، صنایع دستی، کارگاه‌های مختلف عبابافی، گلیم‌بافی، آهنگری سنتی، سفالگری، قالی‌بافی و آداب و رسوم و اعتقادات مردم با اشیاء موجود، ترکیب فرهنگی مردم کویر برای بازدیدکنندگان به نمایش گذاشته می‌شود. در این موزه چاپخانه سنتی بسیار زیبایی نیز از گردشگران پذیرایی می‌کند.

بیشتر بخوانید: کویر ابوزیدآباد ؛ گشتی تاریخی در بین تپه‌های شن

کاروانسرای بلاباد: این کاروانسرا در روستای بلاباد، در کنار جاده اصفهان-نایین قرار گرفته و از جمله کاروانسرا‌های دوران صفویه است. کاروانسرای بلاباد با مصالح سنگ و خشت پخته طرحی همانند دیگر کاروانسراهای عصر صفوی دارد. ضمن اینکه شاه‌نشینان باصفا که بر چشم‌انداز زیبای روستای بلاباد و باغ‌های آن گشوده شده است، از دیگر زیبایی‌های این کاروانسرای دیدنی است. این کاروانسرا رو به ویرانی بود که با همت سازمان ایرانگردی و جهانگردی استان اصفهان بازسازی و مرمت شده است. در شهرستان نایین کاروانسرای نو گنبد و مشجری نیز از دوران صفویه باقی مانده‌اند.

آسیاب ریگاره: آسیاب آبی ریگاره در محمدیه‌ شهر نایین به‌عنوان یکی از شاهکارهای معماری و هنری شهرستان نایین محسوب می‌شود. این آسیاب با تکنیک و روش کند و به وسعت بسیار زیاد به طول دست کم 150متر و عمق 30متر در دل خاک ایجاد شده است. سنگ‌های بزرگ این آسیاب به‌وسیله آب قنات بسیار قدیمی کیخسرو که در عمق 18متری در زیر زمین به طرف تنوره‌ آسیاب هدایت می‌شد و با فشار زیاد بر روی چرخ‌های آسیاب فرو می‌ریخته به حرکت در می‌آمده است. 

ورودی اصلی آسیاب در عمق 3متری ایجاد و در زیرزمین با عبور از دالانی بزرگ به طول 60متر و با شیب بسیار تند به مرکز اصلی و جایگاه اصلی آسیاب متصل می‌شود. این دالان با ارتفاع متغیر 2 تا 4متر و با شیب بسیار تند و به‌صورت عجیبی کنده شده است. در محوطه اصلی آسیاب در عمق 25متری به فضاهای متعدد از جمله اتاق‌ها و محل اسطبل و محل قرارگرفتن سنگ‌های آسیاب و تنوره برخورد می‌کنیم. در این قسمت سکوهایی برای گذاشتن کیسه‌های گندم و آرد تعبیه شده است. براساس گفته‌های پیشینیان، محل این آسیاب در زمان کیخسرو و بیش از 2000 سال پیش ساخته شده است. همچنان‌ که ضرب‌المثل‌های گوناگونی به این آسیاب منسوب است. 

بازار سنتی نایین: بازار نايين قلب تجاري و معبر اصلي بافت قديم نايين و قبلا مملو از تجار، كسبه و خريداران بود اما اكنون در سکوت فرورفته است. طول اين بازار تاريخي كه شامل 170 باب مغازه است از دروازه چهل دختران شروع شده و به مسجد خواجه خضرمنتهی می‌شود. طولش بيش از يك هزارمتر و عرض آن بين سه تا پنج متر متغير است كه زماني به‌عنوان مهمترين مركز تجاري شهر و به‌عنوان قلب بافت قديم منطقه كويري نايين محسوب مي‌شد. این بازار مسقف است و نوع معماری آن به گونه‌ای است که با کوچه‌های فرعی و اصلی به حسینیه‌ها و مراکز محلات مرتبط می‌شود. این بازار دارای چهار سوق است. 

بیشتر بخوانید: بازارهای سنتی ایران – ۱۵ بازار با معماری چندصد ساله

دکان‌های این بازار با طرح‌هایی متنوع و متفاوت، ماندن در بازار را تحمل‌پذیر می‌کند و از یکنواختی و دور نگه می‌دارد. چند اثر مهم و تاریخی شهر نایین چون مسجدشیخ مغربی، مسجد خواجه و حسینیه چهل ‌دختران در این بازار واقع شده‌اند. بازار نایین از جمله بازارهایی است که در دوران‌های مختلف توسعه یافته و در دوره ایلخانان بیش از هر زمان دیگر پیشرفت کرد. ورودی بازار یکی از مهم‌ترین دروازه‌های شهر محسوب می‌شده است. در این مجموعه دو کاروانسرا هم وجود دارد. سقف این بازار گنبدی و طاقی ضربی است که نورگیرهایی دایره‌ای شکل در وسط طاق‌های آن پیش‌بینی شده است.

تا به حال به نایین سفر کرده‌اید؟ آیا فرصت شده در سفر اصفهان به این شهر تاریخی هم سرک بکشید و توی کوچه پس‌کوچه‌های بافت تاریخی شهر قدم بزنید؟ فرصت شده از نارین قلعه و بازار سنتی شهر و کاروانسرا و خانه‌های تاریخی آن بازدید کنید؟ اگر جوابتان بله است با ما این تجربه‌ها را در بخش نظرات به اشتراک بگذارید.

اگر هم تا به حال فرصت نکرده‌اید به نایین سفر کنید این بار که قرار شد به اصفهان بروید می‌توانید کمی سفرتان را طولانی‌تر کنید و به نایین هم سری بزنید. از همین الان می‌توانید با اجاره اقامتگاه در پینورست برای سفر بعدی‌تان برنامه بریزید. فراموش نکنید اگر به نایین رفتید حتما برای ما بنویسید که سفرتان چطور پیش رفت و چه چیزهای جالبی در شهر کشف کردید.

طاهره خواجه گیری