مسجد جامع اردستان ؛ داستان تغییر چهره یک آتشکده به مسجد
0نظر
بازدید۹۱
اگر جزو طرفداران تاریخ‌گردی در معماری‌های اسلامی و قدیمی هستید، برای بازدید از مسجد جامع اردستان شک به دلتان راه ندهید. این مسجد یکی از متفاوت‌ترین معماری‌های جهان اسلام در اصفهان را دارد.
اگر در کنار بازدید از این مسجد خواستید معماری‌های تاریخی اصفهان را هم تماشا بکنید، با اجاره سوئیت در اصفهان می‌توانید تجربه اقامت راحت‌تری داشته باشید.
مسجد جامع اردستان کجاست؟
مسجد جامع اردستان دو عنوان «اولین مسجد دوطبقه تاریخ اسلام» و «دومین مسجد چهار ایوانی جهان اسلام» را هم دارد. برای بازدید از این از این مسجد باید خودتان را به حدود ۱۵۰ کیلومتری شمال استان اصفهان و شهر اردستان برسانید و از آن‌جا به مرکز محله محال بروید. اردستان با شهرهای نائین، نطنز و آران و بیدگل هم‌مرز است و قدمتی ۲۰۰۰ ساله دارد. در گذشته به این شهر ارگ دستان، ارگستان و آرد استان هم می‌گفتند.
منبع: گوگل مپ عکاس: Eid sinai
مسجد جامع در دوره حکومت سلجوقیان در ایران ساخته شد و سال ۱۳۱۱ به ثبت ملی رسید. نکته جالب این‌جاست که این مسجد در گذشته اصلا مسجد نبوده. این بنا در دوره ساسانی اول به اسم آتشکده یا معبد ساخته شد ولی بعد تصمیم گرفتند آن را خراب کنند و به یک مسجد چهار ایوانی تغییر بدهند.
تاریخچه مسجد جامع اردستان ؛ داستان سه قرن تخریب و بازسازی
از آن‌جایی این مسجد در ابتدا یک آتشکده یا معبد بود، با ورود اسلام به ایران تخریب شد. بعضی از روایت‌ها می‌گویند اسم این آتشکده، آتشکده مهر اردشیر بود.
این ساختمان در سه دوره مختلف تخریب و بازسازی شد تا در نهایت به شکل امروزی‌اش درآمد:
۱. در قرن سوم هجری آن را خراب کردند و از یک آتشکده گنبدی‌شکل به یک مسجد با گنبد و به سبک خراسانی تبدیل شد. یکی از جزئیات این مسجد خراسانی شبستان آن بود.
۲. در قرن‌های سوم و چهارم هجری قمری بود که مسجد را بزرگ‌تر کردند و از مسجد شبستانی به مسجد کوشک مانند تغییر کرد. در این دوران ساختمان مسجد شامل یک حیاط در وسط، شبستان‌های چهار طرفش و دیوارهای خشتی بود. ولی هلاکوخان مغول تصمیم گرفت در حمله‌اش مسجد را به بدترین شکل ممکن خراب بکند و هرچه هست و نیست را غارت بکند.
۳. در قرن ششم هجری قمری و در دوره سلجوقی، خرابه‌های مسجد بازسازی شد و در نهایت مسجد چهار ایوانی امروزی‌مان ساخته شد.
منبع: گوگل مپ عکاس: Ugo Pesavento
قدیمی‌ترین کتیبه مسجد در در داخل گنبدخانه‌ی آن و مربوط به سال ۵۵۳ است. یک کتیبه در ایوان جنوبی و دو کتیبه باقی‌مانده هم در ایوان شمالی هستند. علاوه‌بر این کتیبه ها، روی لایه‌های گچی مسجد هم مجموعه ای از یادداشت‌ها و یادگاری‌های مردم در دوره‌های مختلف وجود دارد که قدیمی‌ترین آن‌ها مربوط به سال ۷۹۲ است. متن و خط کتیبه تاریخی گنبدخانه را می‌توانید در تصویر زیر ببینید.
منبع: دانشگاه هنر اصفهان
بعضی از مردم می‌گویند بانی مسجد اردستان «عمربن عبد العزیز آل ابی دلف» است. همین‌طور در کتیبه‌ها اسم افرادی مثل سلطان بیک، میرمحمد سعید اردستانی، علی بن احمد طباطبایی و محمد مهدی حکیم الملک هم دیده می‌شود. در این کتیبه‌ها علاوه‌بر اسم بانی مسجد، اسم معمارهای آن هم حک شده. اسم معمار ایوان جنوبی این مسجد را استاد «محمود بن محمد اصفهانی» و معمار ایوان شمالی را استاد «حیدرعلی معمار اردستانی» نوشته‌اند.
همان‌طور که اشاره کردیم، این مسجد چهار ایوانی و دو طبقه ساخته شد. برای ساخت این مسجد از روی دست «مسجد جامع اصفهان» تقلب کردند و با همان شکل و روش آن را ساختند. اگر جزو طرفداران معماری هستید قرار است از خواندن این بخش حسابی لذت ببرید.
سبک اصلی مسجد، «سبک رازی» است که از سبک‌های رایج قرن هفتم هجری بود. در ساختمان مسجد یک مدرسه، کاروانسرا، یک چاه، یک حسینیه و یک اتاق خوابگاه هم وجود دارد.
همین‌طور مجموعه‌ای از سنگ قبرهای باستانی هم در مسجد دیده می‌شود. ساختمان مسجد از جنوب به آب انبار قدیمی، از غرب به باغ، از شمال به ورودی باغ و از غرب به حمام عمومی شهر و کاروانسرا می‌رسد.
یکی از نکته‌های جالب معماری آن کاشی‌کاری‌هایش است. درواقع موقع بازسازی کاشی‌های جدید را روی کاشی‌های قدیمی قرار داده‌اند. این موضوع زمانی مشخص شد که باستان‌شناس‌ها توانستند به هر دو لایه کاشی‌کاری دسترسی پیدا بکنند.
معماری شبستان‌های آن به‌شکلی خاص و متفاوت با آب و هوای شهر سازگار است. طوری که در تابستان هوای اطراف آن‌ها خنک و در زمستان هم راحت گرم می‌شود.
در ادامه می‌خواهیم در جزئیات ورودی‌ها و ایوان‌های مسجد دقیق‌تر بشویم. می‌توانید جزئیات معماری بخش‌هایی از مسجد مثل درهای ورودی و چهار ایوان معروفش را در ادامه ببینید.
ورودی‌های مسجد
این مسجد چند در ورودی برای وارد شدن به مسجد از منطقه‌های اطراف دارد. این‌طور گفته شده که این‌جا ۶ در ورودی داشته که بعدها ۲ در آن بسته می‌شود و در حال حاضر ۴ ورودی از آن باقی مانده.
منبع: گوگل مپ عکاس: Eid sinai
ورودی اصلی آن به شکل یک راهروی طولانی در جنوب غربی مسجد است. ورودی اصلی از یک طرف به محله فهره و از طرف دیگر به دشت محال می‌رسد. می‌توانید در نمای آن یک قوس، دولچکی، دو قاب تزیینی، دو طاق‌نمای محرابی شکل، دو نیم‌ستون آجری و دو سکوی آجری ببینید.
در قسمت شمالی مسجد دو ورودی دیگر ساخته شده که یکی از آن‌ها به مدرسه علمیه راه دارد. ورودی دوم هم کمی آن‌طرف‌تر به گذر شمالی مسجد می‌رسد.
ایوان‌های مسجد ؛ چهار ایوان معروف دومین مسجد چهار ایوانی جهان اسلام
مسجد یک حیاط سنگ‌فرش شده مستطیلی دارد که در چهار گوشه آن چهار ایوان قرار گرفته. هرکدام از این ایوان‌ها معماری و تزئین‌های مختلفی دارند و با اسم مخصوص به خودشان شناخته می‌شوند. در ادامه می‌توانید جزئیات این ایوان‌ها را بخوانید:
ایوان جنوبی یا صفه صاحب‌الزمان
ایوان جنوبی که به آن «صفه صاحب‌الزمان» هم می‌گویند، یکی از قدیمی‌ترین قسمت‌های مسجد است. در این ایوان یک گنبد از نوع چندضلعی هم دیده می‌شود.
تاریخچه ساخت قسمت طاق‌بندی و آجرکاری‌های هنری و زیبای زیر گنبد، به زمان حکومت سلجوقیان و اواخر قرن پنجم هجری قمری برمی‌گردد. در طاق‌های قوسی و اطراف شبستان گنبدخانه هم کتیبه‌هایی با خط ثلث قرار گرفته‌اند. در تصویر زیر می‌توانید کتیبه ایوان حنوبی را ببینید.
منبع: دانشگاه هنر اصفهان
این کتیبه مربوط به زمان شاه عباس اول در سال ۱۶۱۵ است و موضوع آن کم شدن مالیات مردم شیعه اردستان است.
در صحن جنوبی نمازخانه، گنبد خانه، محراب و منبر وجود دارد و ایوان آن هم به سمت قبله قرار گرفته.
ایوان شمالی یا صفه صفا
ایوان شمالی که به آن «صفحه صفا» هم می‌گویند، در زمان حکومت شاه طهماسب صفوی و به دست استاد «حیدر علی بن ذوالفقار اردستانی» ساخته شد. نوشته‌های کتیبه این ایوان نشان می‌دهد که این بنا زمان حکومت شاه طهماسب صفوی تعمیر و نیمه بازسازی شده.
منبع: ویکی‌پدیا عکاس: مهدی محمدی
بالای در ورودی این ایوان یک فضای خالی برای رد شدن هوا و نور هم دیده می‌شود.
ایوان شرقی یا صفه امیر
ایوان شرقی مسجد را با اسم‌های «صفه امام حسین» و «صفه امیر جمله» هم می‌شناسند. «امیر جمله المک ارسادات عظام حسینی اردستان» لقب «میر محمد سعید» است که در قرن یازدهم هجری قمری این ایوان را ساخت. در اصلی این ایوان به شکل دولنگه ساخته شده بود ولی فقط یک لنگه از آن باقی مانده و از سرنوشت لنگه طرف دیگرش خبری نیست.
منبع: گوگل مپ عکاس: Eid sinai
روی قسمت باقی‌مانده این در یک بیت شعر جالب هم حک شده.
ایوان غربی یا حکیم‌الملک
آخرین ایوان هم ایوان غربی است که به آن «ایوان امام حسن مجتبی» یا «حکیم‌الملک» هم می‌گویند. سقف ایوان غربی با نقاشی و آیاتی از قرآن تزئین شده و یک مناره هم بالای آن دیده می‌شود. یک کتیبه در این ایوان است که روی آن با خط زیبای نستعلیق نوشته شده ولی متاسفانه قسمت‌هایی از آن خراب شده و متن آن قابل تشخیص نیست.
در گوشه ایوان غربی ردپاهایی از آتشکده ساسانی دیده می‌شود. در این قسمت دیوارهای آجری گلی قرار دارند که مربوط به آتشکده ساسانی بودند و در مسجد جامع اولیه و قدیمی ساخته شده بودند.
قبل از بازدید از مسجد جامع اردستان این نکته‌ها را بخوانید
شما می‌توانید از ساعت ۶ صبح تا ۹ شب و کاملا رایگان، معماری باشکوه این مسجد را تماشا بکنید. در روزهای خاصی مثل شهادت‌ها و عزاداری‌های مسلمانان و همین‌طور صبح‌های جمعه که نماز جماعت برگزار می‌شود، بازدید از قسمت‌های تاریخی ممکن نیست.
برای وارد شدن به به مسجد باید پوشش مناسب اسلامی داشته باشید.
عکس گرفتن از همه قسمت‌های مسجد آزاد است، ولی کتیبه‌ها نرده محافظ دارند و نمی‌توانید به آن‌ها نزدیک بشوید.
منبع: گوگل مپ عکاس: Eid sinai
در قسمت‌هایی از محیط صحن و شبستان‌ها فرش‌هایی پهن شده که اگر نیاز به استراحت داشتید می‌توانید از آن‌ها استفاده بکنید.
نمازهای پنچ‌گانه مسلمان‌ها روزانه در این مسجد برگزار می‌شوند. اگر در این زمان‌ها به مسجد سر زدید به خاطر داشته باشید که آداب احترام به آن‌ها را رعایت کنید.
اگر دوست داشتید در مناسبت‌های خاص راهی این مسجد بشوید، خوب است بدانید که یک حسینیه در قسمت شرقی مسجد ساخته شده که در ماه‌های محرم و صفر برای عزاداری استفاده می‌شود. همین‌طور در روز عاشورا هم در صحن مسجد مراسم عزاداری برگزار می‌شود. توجه داشته باشید که در این روزها نمی‌توانید از بخش‌های تاریخی مسجد بازدید بکنید.
برای دسترسی به مسجد باید اول خودتان را به میدان امام خمینی در مرکز شهر اردستان برسانید. از آن‌جا به طرف جنوب میدان و بلوار امام خمینی بروید. بلوار را که رد کنید به میدان نماز می‌رسید. اگر در میدان نماز به‌سمت راست بپیچید، وارد خیابان مسجد جامع می‌شوید. مسجد اردستان همین نزدیکی‌ها و وسط این خیابان قرار گرفته.
سوالات متدوال
معماری مسجد جامع اردستان چگونه است؟
این مسجد به‌صورت چهار ایوانی و دو طبقه ساخته شده و سبک معماری آن سبک رازی است. در این سبک که یکی از متنوع‌ترین‌هاست، ۴ ایوان و یک گنبد دارد و بیشتر در ری و راز دیده می‌شود.
این مسجد در چه سالی ساخته شد و چه سالی ثبت ملی شد؟
مسجد جامع در دوره حکومت سلجوقیان ساخته شده و در سال ۱۳۱۱ ثبت ملی شد.
اگر جزو طرفداران معماری هستید، برایمان بنویسید به‌نظرتان کدام سبک متفاوت‌تر است؟ از دیگر دیدنی‌های اردستان کجا را دیده‌اید؟ آیا برنامه‌ای برای گردش در این شهر دارید؟ اگر در این شهر زندگی می‌کنید از دیدنی‌های این‌جا بیشتر برای ما بنویسید.
راستی اگر برنامه مسافرت به اردستان و حوالی آن را دارید، وب سایت پینورستبرای اجاره آنلاین اقامتگاه قبل از سفر در اختیار شماست. در پینورست گلچینی از بهترین اقامتگاه‌ها را در هر شهری می‌توانید پیدا کنید.
توی سفر دنبال چی هستی؟ 
کشف شهر 
قلقهای سفر 
تجربههای بقیه 
