مسجد شاه تهران ؛ دومین مسجد تاریخی پایتخت

ورود اسلام به ایران سرآغازی برای شکل‌گیری مساجد بود. این بناهای مقدس در اوایل خیلی ساده بودند و گاهی در همان محل آتشکده‌ها ساخته می‌شدند؛ اما همین‌طور که در جاده تاریخ به سمت زمان حال حرکت می‌کنیم می‌بینیم که مساجد چه سیر تکاملی مفصلی را طی کرده‌اند. امروزه نه‌فقط در ایران بلکه در خیلی از کشورهای دنیا مساجد را به عنوان یکی از زیباترین و چشم‌نوازترین دیدنی‌ها می‌شناسند.

مسجد شاه تهران را می‌توانیم یکی از خاص‌ترین مساجد تاریخی تهران و کشور بدانیم که با قدمتی حدود 190 سال در قلب پایتخت خودنمایی می‌کند. با ما در پینورست همراه باشید تا سری به این شاهکار معماری بزنیم.

معرفی مسجد شاه تهران

تهران در حال حاضر مثل مشهد و یزد و اصفهان یک شهر مذهبی نیست؛ ولی مساجد تاریخی آن حرف‌های زیادی برای گفتن دارند. اگر مسجد شاه مهم‌ترین مسجد پایتخت نباشد قطعا می‌توان گفت این بنای تاریخی یکی از مهم‌ترین و زیباترین مساجد تهران است.

مسجد شاه تهران یا مسجد سلطانی که بعد از پیروزی انقلاب سال ۱۳۵۷ به مسجد امام خمینی تغییر نام داد یکی از بناهای به‌جا مانده از دوره قاجار است که در دوره سلطنت فتحعلی‌شاه قاجار ساخته شده است. این مسجد در منطقه 12 شهرداری تهران و خیابان پانزده خرداد، روبه‌رو ناصرخسرو و کنار بازار بزرگ تهران قرار دارد. می‌توانیم این مسجد را بعد از مسجد جامع بازار یا مسجد جامع عتیق، دومین مسجد بزرگ پایتخت بنامیم.

ساخت این مسجد که در آن زمان حدود 18 سال طول کشید به دستور فتحعلی‌شاه انجام شد؛ البته در منابع اشاره شده که آسیه خانم، مادر فتحعلی‌شاه قاجار هزینه‌ ساخت مسجد را از پولی که برای سلطنت پسرش نذر کرده بود پرداخت کرده است. فتحعلی‌شاه علاوه بر مسجد شاه تهران که به مسجد سلطانی تهران معروف بود دستور داد تا مساجد سلطانی دیگری در بروجرد و قزوین هم ساخته شوند. می‌توان گفت از بین این مساجد مسجد سلطانی بروجرد که امروزه به عنوان مسجد امام شناخته می‌شود از بقیه قدیمی‌تر و بزرگ‌تر است.

بیشتر بخوانید: کوچه مروی معروف به کوچه عرب‌ها در قلب تهران قدیم

فراز و نشیب‌هایی که مسجد شاه تهران در طول عمر 200 ساله خود طی کرده بسیار زیاد هستند. بخش مهمی از اتفاقات مربوط به انقلاب مشروطه در همین‌جا رخ داده‌اند. با گذر از دوره قاجار و ورود به سال‌های سلطنت رضا و محمدرضا پهلوی هم حکومت با توجه به اتفاقات گذشته مانع دخالت سازمان اوقاف در اداره مسجد می‌شد و خود به‌طور مستقیم و با شیوه تعیین متولی آنجا را شدیدا کنترل می‌کرد.

تاریخچه مسجد

بر اساس کاشی‌نوشته‌ها و کتیبه‌هایی که در ایوان جنوبی مسجد قرار دارند زمان تقریبی شروع ساخت این بنای چشم‌نواز سال ۱۲۱۲ یا ۱۲۲۴ بوده است. باوجود گذشت 190 سال از زمان ساخت مسجد شاه تهران اما می‌بینیم که این روزها با همان شکوه و زیبایی گذشته در قلب شهر تهران خودنمایی می‌کند. بعد از ساخته‌ شدن مسجد در سال‌های حکومت دومین پادشاه سلسله قاجار، یعنی فتحعلی‌شاه، بازار کوچکی در کنار مسجد شکل گرفت و به مرور گسترش پیدا کرد و با به‌هم پیوستن بازارهای کوچک تا ارگ تهران کشیده شد. درواقع بازار بزرگ تهران که این روزها تبدیل به قلب تپنده اقتصاد پایتخت شده از آن زمان‌ها شکل گرفته است.

با هدف کامل کردن بخش‌های مختلف مسجد شاه تهران در سال 1268 هجری شمسی به دستور ناصرالدین‌شاه قاجار تغییراتی در مسجد اعمال شد. این تغییرات شامل تعمیر درب اصلی مسجد در قسمت شمالی و ساخت دو مناره در دو طرف گلدسته مسجد بود. بنابراین می‌توانیم ناصرالدین‌شاه را تکمیل کننده این مسجد بدانیم.

پس از پیروزی انقلاب اسلامی هم تغییراتی در مسجد شاه که به مسجد امام خمینی تغییر نام داده بود اعمال شد که البته گاهی بعضی از این بازسازی‌ها و تغییرات اصالت بخش‌هایی از مسجد را تحت تاثیر قرار داده‌اند. با تلاش‌های امام جماعت مسجد، آیت‌الله سید محمدباقر موسوی خوانساری حوض وسط صحن مسجد بازسازی شد و دو وضوخانه هم در ورودی شمالی مسجد ساخته شد تا مراجعه‌کنندگان بتوانند به راحتی وضو بگیرند.

در مسجد شاه تهران چه وقایع تاریخی اتفاق افتاده است؟

مسجد شاه تهران در طول عمر نزدیک به 200 ساله‌اش وقایع مختلف و فراز و نشیب‌هایی را پشت سر گذاشته که اگر اهمیت آن‌ها از خود مسجد بیشتر نباشد اما قطعا کمتر نیست. به جرات می‌توان گفت که بخشی از تاریخ کشور را باید در صحن و ایوان و شبستان‌های این مسجد جست‌وجو کنیم.

موقعیت مکانی و اهمیت مذهبی مسجد باعث شده بود تا این نقطه میزبان تعدادی از مهم‌ترین رخدادهای تاریخی باشد که بیشتر آن‌ها در دوره قاجار و پهلوی اتفاق افتاده‌اند. به خاطر نزدیکی مسجد شاه و بازار، اینجا به مرکز ارتباط روحانیون با بازاریان تبدیل شده بود و روحانیون حاضر در مسجد در جریانات مختلف تاریخی بازار و بازاریان را هم با خود همراه می‌کردند.

از زمان احداث مسجد در دوره فتحعلی شاه این بنا به دلیل اهمیت و موقعیت ویژه‌ای که داشت همیشه محل مناسبی برای برگزاری مجالس بزرگداشت و ختم علمای بزرگ و شخصیت‌های برجسته سیاسی و ملی بود. از جمله مهم‌ترین مجلس‌هایی که در این مسجد برگزار شده‌اند می‌توانیم به مجلس ختم میرزا حسن شیرازی، آیت‌الله سید ابوالحسن اصفهانی، شعاع‌السلطنه فرزند مظفرالدین شاه، آیت‌الله بروجردی، آیت‌الله فیض قمی و رئیس‌علی دلواری شخصیت برجسته جنبش جنوب اشاره کنیم.

اتفاقات و وقایع مربوط به انقلاب مشروطه در دوره حکومت مظفر‌الدین شاه قاجار از مهم‌ترین وقایعی هستند که در و دیوار این مسجد به خود دیده‌اند. ماجرای شکل‌گیری انقلاب مشروطه از این قرار است که در بیستم آذر ۱۲۸۴، علاالدوله دستور به چوب بستن و تحقیر عمومی دو تن از بازاریان را به بهانه بالا بودن قیمت قند صادر می‌کند. حکم به چوب بستن این دو بازاری به نام‌های حاجی سید هاشم قندی و حاجی سید اسماعیل‌خان در حیاط مسجد شاه تهران انجام شد. این اقدام حکومت با واکنش شدید بازار تهران همراه شد و جرقه‌های شکل‌گیری انقلاب مشروطه از همین‌جا آغاز شد.

بیشتر بخوانید: ابن بابویه ؛ دومین قبرستان بزرگ تهران کجاست؟

مسجد شاه تهران در دوره پهلوی هم صحنه اتفاقاتی بود که خیلی از آن‌ها برای همیشه در تاریخ کشور ثبت شده‌اند. حاج علی رزم‌آرا۷ نظامی بلندپایه و نخست‌وزیر وقت ایران در 16 ام اسفند ۱۳۲۹ در محوطه مسجد به ضرب گلوله خلیل طهماسبی که یکی از اعضای فدائیان اسلام بود ترور شد. همچنین شخصی به اسم محمدتقی فلسفی یکی از سخنرانان مشهور و برجسته این مسجد بود که در سال 1295 با یک سخنرانی جنجالی علیه بهاییت که برای اولین بار به‌طور مستقیم از رادیو پخش می‌شد سر و صداهای زیادی به پا کرد.

این مسجد که از محل‌های اصلی اعتراضات بازاریان در واقعه‌ی 15 خرداد ۱۳۴۲ بود بعدها در جریان مبارزاتی که به پیروزی انقلاب سال 1357 منجر شد هم نقش بسیار پررنگی داشت. در این دوره روحانی‌های مسجد با سخنرانی‌ و مراسم‌های متنوع نهایت تلاش خود را کردند تا مردم و بازاریان را با خود همراه کنند.

معماری بنا

مسجد شاه تهران یک نمونه کامل و دیدنی از مساجد چهار ایوانی است. مساجد چهار ایوانی کامل‌ترین نوع از مساجد ایرانی هستند که سرآغاز شکل‌گیری آن‌ها را می‌توان قرن پنجم هجری دانست. این مساجد در جهان اسلام به مساجد ایرانی مشهور هستند.

مسجد شاه تهران حدود ۱۱ هزار مترمربع وسعت دارد و در معماری کلی و جزئیات بخش‌های مختلف آن از مسجد وکیل شیراز الهام گرفته شده است. احتمالا هنرمندان شیرازی در طراحی و ساخت این مسجد هم مثل سایر بناهای آن زمان دست داشته‌اند. البته ناگفته نماند که نام معمار و سازنده اصلی مسجد در جایی ذکر نشده و حتی روی کتیبه‌ها هم اثری از آن نیست؛ اما چون در منابع تاریخی نام عبدالله‌خان معمارباشی به عنوان معمار دربار فتحعلی شاه آورده شده پس این احتمال وجود دارد که معمار اصلی مسجد شاه تهران هم خود معمار‌باشی بوده است.

ساختمان مسجد مربعی شکل است و با چرخشی نسبتا ملایم نسبت به بافت شهری در جهت قبله قرار گرفته است. درباره بخش‌های مختلف مسجد شاه در ادامه به‌طور مفصل صحبت خواهیم کرد؛ اما به‌طور کلی این مسجد از اجزائی مثل صحن میانی، گنبد خانه، شبستان‌های ستون‌دار، چهار ایوان در چهار گوشه، رواق‌ها، سردرهای شمالی، شرقی و غربی تشکیل شده. این بنا با کمک هنر مثال‌زدنی هنرمندان آن زمان و بهره‌گیری از تزیینات زیبایی مثل کاشی‌کاری، گچ کاری، مقرنس، تزئینات شیر و خورشید و کتیبه‌های گوناگون تبدیل به یک نمونه کامل از مساجد چهار ایوانی شده است.

مسیر دسترسی و دیدنی‌های اطراف مسجد شاه تهران 

همان‌طور که اشاره کردیم این مسجد در خیابان پانزده خرداد قرار دارد. بنابراین خیلی راحت می‌‌توانید خودتان را به آنجا برسانید. می‌توانید از مترو استفاده کنید و در ایستگاه ۱۵ خرداد پیاده شوید. از تاکسی‌هایی که به میدان امام خمینی یا توپخانه می‌‌آیند هم می‌‌توانید استفاده کنید.

حوالی منطقه 12 شهرداری یعنی جایی که مسجد شاه تهران و بازار بزرگ تهران در آن قرار دارند پر از دیدنی‌های مثال‌زدنی و جذاب است که از جمله آن‌ها می‌توانیم به کاخ شمس العماره، کاخ گلستان، کاروانسرای خانات، تیمچه حاجب‌الدوله، مسجد سید عزیز‌الله و امامزاده زید اشاره کنیم. در بازدید از مسجد شاه از فرصت استفاده کنید و چندتایی از این جاهای دیدنی را هم از نزدیک ملاقات کنید.

اگر زمانی به تهران آمدید حتما از این مسجد زیبا هم دیدن کنید. این را هم فراموش نکنید که می‌توانید برای اجاره آپارتمان مبله در تهران ماهانه به سایت پینورست سر بزنید.

بخش‌های مختلف مسجد شاه تهران 

سردرهای مسجد

همان ابتدای ورود به مسجد اولین چیزی که خودنمایی می‌کند سردر مسجد است. مسجد شاه تهران سه سردر دارد که در جهت شمال، غرب و شرق قرار گرفته‌اند. اصلی‌ترین سردر مسجد سردر شمالی است که شما را از سمت خیابان 15 خرداد به داخل مسجد راهنمایی می‌کند. از آنجا که ارتفاع مسجد نسبت به خیابان پایین‌تر است جلوی سردر شمالی 17 پله سنگی قرار گرفته که شما را تا پیش از ورود به مسجد همراهی می‌کند. سردر غربی مسجد به بازار بزرگ تهران و سردر شرقی آن هم به بازار صحافان یا بازار بین‌الحرمین راه دارد.

درهای مسجد شاه از جنس چوب هستند و اصلی‌ترین آن‌ها 4 متر طول و 3 متر عرض دارد. بالای این درب بزرگ مسجد کتیبه‌ای وجود دارد که تاریخ 1241 هجری قمری روی آن حک شده است. این تاریخ زمان اتمام ساخت مسجد را نشان می‌دهد.

صحن مسجد

صحن مسجد شاه تهران مربعی شکل و با ابعاد 65 در 65 متر است. صحن سن‌گفرش شده است و وسط آن یک حوض بزرگ قرار دارد. در چهار طرف صحن یعنی در چهار جهت شمال، جنوب، شرق و غرب چهار ایوان مسجد قرار دارند که طاق بندی و کاشی‌کاری‌های آن‌ها چشم هر بیننده‌ای را به خود خیره می‌کند. 

کنار حوض وسط صحن مسجد یک پایه سنگی وجود دارد و روی آن یک علامت کوچک قرار گرفته که برای مشخص کردن جهت قبله از آن استفاده می‌شود. این قبله‌نما یا بهتر است بگوییم ساعت خورشیدی با کمک حرکت خورشید از شرق به غرب تشکیل سایه می‌دهد و زمان را در طول روشنایی روز تعیین می‌کند.

ایوان‌ها

قبلا اشاره کردیم که مسجد شاه تهران از نوع مساجد چهار ایوانی است. بزرگ‌ترین ایوان مسجد که به ایوان تابستانی معروف است، ایوان شمالی است که از آن به عنوان شبستان تابستانی برای برگزاری نماز استفاده می‌شود. بالای این ایوان گلدسته‌های کاشی‌کاری شده خودنمایی می‌کنند که در میانه آن‌ها ساعت قرار دارد. این گلدسته‌ها بخشی از همان تغییراتی هستند که در دوره ناصرالدین‌شاه در مسجد ایجاد شد.

بیشتر بخوانید: امامزاده عینعلی و زینعلی ؛ زیارتگاهی سرسبز و کمتر شناخته‌شده

گنبد خانه و گنبد

گنبد خانه در پشت ایوان جنوبی مسجد قرار دارد. این قسمت از مسجد که دارای فضای مربعی شکل است در بالا به چندضلعی تبدیل شده و گنبد مسجد روی آن قرار گرفته است. 

گنبد مسجد شاه تهران از دو قسمت تشکیل شده است. در این مسجد یک گنبد کوچک (معروف به طوقه) با پوششی از جنس ورقه‌های طلایی‌رنگ و با ساقه‌ استوانه‌ای که روی آن روزنه‌هایی وجود دارند بر روی یک گنبد بزرگ و فیروزه‌ای رنگ قرار گرفته که از نمای دور به‌خوبی مشخص است.

فضای زیر گنبد با کاشی‌کاری و گچ کاری‌های چشم‌نواز تزئین شده است. در ضلع جنوبی این قسمت محراب و در اضلاع دیگر آن هم درگاه‌هایی وجود دارند که به ایوان جنوبی مسجد و شبستان‌های ستون‌دار جانبی راه پیدا می‌کنند.

محراب‌ها و منبر

در مسجد شاه دو محراب وجود دارد که در دو شبستان قرار گرفته‌اند. این دو شبستان هم در دو سمت گنبد خانه مسجد قرار دارند. منبر مسجد ۱۲ پله دارد و از سنگ مرمر ساخته شده است.

کتیبه‌های مسجد

در مسجد کتیبه‌های زیادی وجود دارند که روی هرکدام از آن‌ها اطلاعات متفاوتی حک شده است؛ مثلا برخی از کتیبه‌های مسجد تاریخ ساخت و نام بنیان‌گذار مسجد یعنی فتحعلی شاه قاجار را نشان می‌دهند؛ درحالی‌که بر روی کتیبه‌ای دیگر شکیات نماز به خط میرزا محمدمهدی فراهانی آورده شده است. کتیبه‌های قرآنی هم در گنبد خانه مسجد قرار دارند.

در ورودی شمالی مسجد کتیبه‌ای قرار دارد که موقوفات فتحعلی‌شاه روی آن حک شده‌اند. در اطراف صحن مسجد هم کتیبه‌هایی قرار دارند که نام بعضی از افراد معروف مثل مصطفی طباطبایی، اسدالله حسینی، اسدالله عابدینی، حسین باقر و … روی آن‌ها نوشته شده است. علاوه بر این در نقاط مختلف مسجد کتیبه‌هایی قرار گرفته‌اند که قصیده‌های شاعران بزرگی مثل فتحعلی ‌خان، ملک‌الشعرا و مجتهدالشعرا روی آن‌ها نقش بسته‌اند.

شما تا به‌‌حال از مسجد شاه تهران دیدن کرده‌اید؟ چه چیزی در این مسجد بیشتر از همه نظر شما را به خودش جلب کرد؟ به نظر شما هم این مسجد واقعا زیبا و دیدنی است؟ ایا در بازار بزرگ تهران هم گشتی زدید؟ حتما نظر و تجربه خودتان را برای ما بنویسید.

اگر تصمیم دارید که زمانی به تهران یا سایر شهرهای ایران سفر کنید می‌توانید برای اجاره اقامتگاه به‌صورت آنلاین به سایت پینورست سر بزنید. امکان اجاره انواع مختلف اقامتگاه از کلبه جنگلی و خانه روستایی تا اجاره ویلا و سوئیت ساحلی در پینورست ممکن است.

محمدرضا قاسم شیرازی

بقیه‌ نوشته‌ها

دانشجوی ژنتیک دانشگاه اصفهان - عاشق روانشناسی و نویسندگی
من خستگی ناپذیرم؛ خستگی ناپذیر از سفر کردن، دیدن چیزهای جدید و نوشتن

از این نویسنده همین یه نوشته رو داریم